ഖാനൂന്‍; മെഡിക്കല്‍ എത്തിക്‌സിന്റെ പൈതൃകം

ഇസ്‌ലാമിന്റെ സുവര്‍ണ കാലഘട്ടത്തിലെ ഏറ്റവും പ്രഗല്‍ഭനായ വൈദ്യനും ദാര്‍ശനികനുമാണ് ഇബ്‌നു സീന. (യൂറോപ്യന്‍ വ്യവഹാരങ്ങളില്‍ പൊതുവേ അവിസെന്ന എന്നാണ് പറയാറുള്ളത്). അദ്ദേഹത്തിന്റെ 'അല്‍ഖാനൂനു ഫിത്തിബ്ബ്' (The Canon of Medicine) ലോക വൈദ്യ ചരിത്രത്തിലെ ഒരു വഴിത്തിരിവ് കൃതിയായി കരുതപ്പെടുന്നു.

ഈ ഗ്രന്ഥം ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തും യൂറോപ്പിലും നൂറ്റാണ്ടുകളോളം മെഡിക്കല്‍ വിദ്യാഭ്യാസത്തിന്റെ അടിസ്ഥാന പുസ്തകമായി നിലനിന്നതു കാരണം ആധുനിക വൈദ്യശാസ്ത്രത്തിന്റെ രൂപീകരണത്തില്‍ ഇബ്‌നു സീനയുടെ പങ്ക് വളരെ നിര്‍ണായകമാണ്.

ഇബ്‌നു സീന (അബൂ അലി അല്‍ ഹുസൈന്‍ ഇബ്‌നു അബ്ദുല്ല ഇബ്‌നു സീന) ക്രി. 980ല്‍ ബുഖാറയ്ക്ക് സമീപമുള്ള ഒരു ഗ്രാമത്തില്‍ ജനിച്ചു. പിതാവ് പ്രാദേശിക ഭരണനിര്‍വഹണവുമായി ബന്ധപ്പെട്ട ഉദ്യോഗസ്ഥനായിരുന്നു. ബാല്യത്തില്‍ തന്നെ ഖുര്‍ആന്‍, തര്‍ക്കശാസ്ത്രം, തത്വശാസ്ത്രം, ഗണിതം, ജ്യോതിശാസ്ത്രം, പ്രകൃതിശാസ്ത്രം എന്നിവയില്‍ ആഴത്തിലുള്ള പഠനം നടത്തി, 13-ാം വയസ്സോടെ വൈദ്യശാസ്ത്രത്തില്‍ പ്രാവീണ്യം നേടിയതായാണ് ചരിത്ര സ്രോതസ്സുകള്‍ സൂചന നല്‍കുന്നത്.

സമനിദ് ഭരണകൂടം തകര്‍ന്നതും പിതാവിന്റെ മരണവും കഴിഞ്ഞ്, ഇബ്‌നു സീനക്ക് പല നഗരങ്ങളിലേക്കും ഭൂപ്രദേശങ്ങളിലേക്കും സഞ്ചരിക്കേണ്ടിവന്നു. ജുര്‍ജാന്‍, റേ, ഹമദാന്‍, ഇസ്ഫഹാന്‍ എന്നീ കേന്ദ്രങ്ങളിലെല്ലാം അദ്ദേഹം രാജവൈദ്യനായി, ഉപദേശകനായി, ചില ഘട്ടങ്ങളില്‍ വസീര്‍ (പ്രധാനമന്ത്രി) ആയി സേവനമനുഷ്ഠിച്ചു.

നിരന്തരമായ രാഷ്ട്രീയ കലഹങ്ങള്‍, നാടുവിടലുകള്‍, തടങ്കല്‍ എന്നിവയ്ക്കിടയിലും അദ്ദേഹം ഏകദേശം 240-ഓളം ഗ്രന്ഥങ്ങള്‍ രചിച്ചു എന്ന് കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു. അവയില്‍ തത്വശാസ്ത്ര ഗ്രന്ഥമായ 'അല്‍ ശിഫാ'യും വൈദ്യശാസ്ത്രഗ്രന്ഥമായ 'ഖാനൂനും' ഏറ്റവും പ്രശസ്തമാണ്.

'ഖാനൂന്റെ' ഘടന

എ.ഡി 1025ലാണ്, അതായത് ആയിരം വര്‍ഷങ്ങള്‍ക്കു മുമ്പാണ് 'അല്‍ഖാനൂനു ഫിത്തിബ്ബ്' ഇബ്‌നു സീന പൂര്‍ത്തീകരിക്കുന്നത്. അഞ്ചു വലിയ പുസ്തകങ്ങളായി വിഭജിച്ച ഒരു മെഡിക്കല്‍ വിജ്ഞാനകോശമാണ് ഇത്. ഒന്നാം പുസ്തകത്തില്‍ പൊതുവായ വൈദ്യ സിദ്ധാന്തങ്ങള്‍, ശരീരഘടന, ശാരീരിക ക്രിയകള്‍, ആരോഗ്യ-രോഗ ധാരണകള്‍ എന്നിവ ഉള്‍പ്പെടുന്നു.

രണ്ടാമത്തെ പുസ്തകം മരുന്നുകളുടെ സ്വഭാവം, ഗുണം, ദോഷം എന്നിവ പ്രത്യേകം പരിശോധിക്കുന്നു. മൂന്ന്, നാല് പുസ്തകങ്ങള്‍ വ്യത്യസ്ത അവയവങ്ങളുമായി ബന്ധപ്പെട്ട രോഗങ്ങള്‍, പൊതു രോഗങ്ങള്‍, ജ്വരങ്ങള്‍, അണുബാധകള്‍, ശസ്ത്രക്രിയാ വ്യവഹാരം തുടങ്ങിയ വിഷയങ്ങള്‍ കൈകാര്യം ചെയ്യുന്നു.

അഞ്ചാം പുസ്തകം ഏകദേശം 760-ലധികം ഔഷധങ്ങളും ഔഷധ സങ്കലനങ്ങളും സമ്പൂര്‍ണമായി സമാഹരിക്കുന്ന ഫാര്‍മക്കോളജി ഗ്രന്ഥമെന്ന നിലയിലാണ്; അവയുടെ തയ്യാറാക്കല്‍ രീതിയും ഉപയോഗ നിര്‍ദേശങ്ങളും ചേര്‍ത്ത് അവതരിപ്പിച്ചിരിക്കുന്നു.

ശാസ്ത്രീയ രീതി, അനുഭവ പരിശോധന

ഇബ്‌നു സീനയുടെ ഏറ്റവും വലിയ സംഭാവന ശാസ്ത്രീയ രീതി മെഡിസിനില്‍ ഉറപ്പിക്കുന്നതിലാണ്. മരുന്നുകളുടെ ഫലപ്രാപ്തി വിലയിരുത്താന്‍ അദ്ദേഹം ചില നിശ്ചിത നിയമങ്ങള്‍ മുന്നോട്ടുവെച്ചു. ഇന്ന് ക്ലിനിക്കല്‍ ട്രയല്‍ എന്ന പേരില്‍ പരിചിതമായ ചില അടിസ്ഥാന ചിന്തകള്‍ക്ക് ഇവ അടിത്തറയിടുന്നു. രോഗനില 'സിംപിള്‍' ആയിരിക്കണം, മരുന്ന് ശുദ്ധമായിരിക്കണം, ഒരേ മരുന്ന് പല തവണ വ്യത്യസ്ത ശരീരഘടനയുള്ള രോഗികളില്‍ പരീക്ഷിക്കണം തുടങ്ങിയ മാനദണ്ഡങ്ങള്‍ അദ്ദേഹം വ്യക്തമായി നിര്‍ദേശിച്ചു.

'ഖാനൂന്‍' രോഗനിരീക്ഷണത്തിനും നിര്‍ണയത്തിനും അനുഭവ പരിശോധനയും തര്‍ക്കവ്യൂഹവും ചേര്‍ത്ത് ഉപയോഗിക്കണമെന്ന് ആവശ്യപ്പെടുന്നു. ഇതിലൂടെ അന്ധവിശ്വാസപരമായ ചികിത്സാവിധികള്‍ക്ക് പകരം യുക്തിചിന്തയില്‍ ആധാരമായ ചികിത്സാ വൈഖരിയെയാണ് അദ്ദേഹം പ്രോത്സാഹിപ്പിച്ചത്. ശാസ്ത്രീയവും ദാര്‍ശനികവുമായ ചിന്തകളെ ഏകീകരിച്ച്, പുതിയൊരു മാതൃക ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്ത് ഉറപ്പിച്ചതിലെ പ്രധാന പങ്ക് ഇബ്‌നു സീനയ്ക്കാണ്.

രോഗശാസ്ത്രത്തിലെ പുതുമകള്‍

'ഖാനൂന്‍' അണുബാധാജന്യ രോഗങ്ങളെ സംബന്ധിച്ച ധാരണകളില്‍ വലിയ മുന്നേറ്റം രേഖപ്പെടുത്തി. ചില രോഗങ്ങള്‍ ഒരാളില്‍ നിന്നു മറ്റൊരാളിലേക്കു പകരുന്നു എന്ന് അദ്ദേഹം വ്യക്തമായി വ്യത്യസ്ത ഉദാഹരണങ്ങളോടെ വിശദീകരിച്ചു. രോഗവ്യാപനം നിയന്ത്രിക്കാനായി രോഗികളെ ക്വാറന്റൈനില്‍ വേര്‍തിരിച്ച് പരിരക്ഷിക്കണമെന്ന നിര്‍ദേശവും പുസ്തകത്തില്‍ കാണാം.

പിന്നീട് മഹാമാരികള്‍ നിയന്ത്രിക്കുന്നതില്‍ ഈ ആശയം ചരിത്രപരമായി അത്യന്തം പ്രധാനമായി. രോഗങ്ങളെ അദ്ദേഹം സ്വഭാവം, കാരണമൂലം, രോഗലക്ഷണം, പുരോഗതി എന്നിവയെ അടിസ്ഥാനമാക്കി ക്രമീകരിച്ചു. ഇതിലൂടെ ഒരു സിസ്റ്റമാറ്റിക് ഡയഗ്‌നോസിസ് മോഡല്‍ അറബ്-പേര്‍ഷ്യന്‍ വൈദ്യപരമ്പരയില്‍ ഉറപ്പിച്ചു എന്ന് നിരവധി ഗവേഷണങ്ങള്‍ ചൂണ്ടിക്കാട്ടുന്നു.

'സിന്‍ഡ്രോം' എന്ന ആശയത്തോട് സാമ്യമുള്ള രീതിയില്‍ വിവിധ ലക്ഷണസമൂഹങ്ങളെ 'ഖാനൂന്‍' പരിചയപ്പെടുത്തി. ഇത് പിന്നീട് യൂറോപ്യന്‍ രോഗവര്‍ഗീകരണ രീതികളെ സ്വാധീനിച്ചു.

ശരീരഘടനയും ഫിസിയോളജിയും

ത്രിദോഷ സിദ്ധാന്തത്തോട് സാമ്യമുള്ള, എന്നാല്‍ ഗ്രീക്ക് ഹ്യൂമറല്‍ തിയറിയെ അടിസ്ഥാനമാക്കിയുള്ള ശരീരധാരണയാണ് ഇബ്‌നു സീന അവതരിപ്പിക്കുന്നത്. രക്തം, പിത്തം, ശ്ലേഷ്മം, കൃഷ്ണപിത്തം എന്നിവയുടെ സാമ്യദോഷം ആരോഗ്യ-രോഗാവസ്ഥയെ നിര്‍ണയിക്കുന്നു എന്ന ഗ്രീക്ക്-അറബ് പാരമ്പര്യം അദ്ദേഹം വ്യവസ്ഥിതമാക്കുന്നു. ഇതോടൊപ്പം ഹൃദയം, ശ്വാസകോശം, കരള്‍, നാഡീവ്യവസ്ഥ തുടങ്ങിയ അവയവങ്ങളുടെ പ്രവര്‍ത്തനം സംബന്ധിക്കുന്ന പല നിരീക്ഷണങ്ങളും അദ്ദേഹത്തിന്റെ ഗ്രന്ഥത്തില്‍ കാണാം.

ഫിസിയോളജിയില്‍ പരീക്ഷണവും നിരീക്ഷണവും ചേര്‍ത്ത് നിരവധി വിശദീകരണങ്ങള്‍ അദ്ദേഹം മുന്നോട്ടുവെച്ചിട്ടുള്ളതായി സമകാലിക മെഡിക്കല്‍ ചരിത്ര പഠനങ്ങള്‍ സൂചിപ്പിക്കുന്നു. ശാരീരിക വ്യായാമം, ഭക്ഷണം, മാനസികാവസ്ഥ, കാലാവസ്ഥ, പരിസ്ഥിതി ഘടകങ്ങള്‍ എന്നിവയുടെ സാമൂല്യ ഘടനയാണ് ആരോഗ്യനില നിര്‍ണയിക്കുന്നത് എന്ന സമഗ്ര ദൃഷ്ടികോണ്‍ ഇതിലൂടെ വ്യക്തമാണ്.

മാനസികാരോഗ്യവും മനശ്ശാസ്ത്രവും

ഇബ്‌നു സീന മാനസികാരോഗ്യത്തെ ശരീരരോഗങ്ങളില്‍ നിന്നു വേറിട്ടു കാണുന്നില്ല. നാഡീരോഗങ്ങളും മനോരോഗങ്ങളും തമ്മിലുള്ള ബന്ധത്തെക്കുറിച്ച് അദ്ദേഹം വിശദമായി ചര്‍ച്ച ചെയ്യുന്നു. വിഷാദം, ഭയം, പ്രണയവ്യസനം തുടങ്ങിയ അവസ്ഥകള്‍ക്ക് വ്യക്തമായ ലക്ഷണങ്ങളും ചികിത്സാവിധികളും അദ്ദേഹം നിര്‍ദേശിക്കുന്നു.

ഇത് ശാരീരിക-മാനസിക ഏകീകരണ ചിന്തയുടെയും പൂര്‍വരൂപമായി കാണപ്പെടുന്നു. രോഗിയുടെ മാനസികാവസ്ഥ, സാമൂഹിക-കുടുംബബന്ധങ്ങള്‍, ജീവിതശൈലി തുടങ്ങിയ ഘടകങ്ങളും ചികിത്സാപദ്ധതിയില്‍ ഉള്‍പ്പെടുത്തണമെന്ന ആവശ്യം ഇന്നത്തെ ഹോളിസ്റ്റിക് മെഡിസിന്‍ എന്ന ആശയവുമായി അടുത്ത് ബന്ധപ്പെട്ടതാണ്. 'ഖാനൂന്‍' അതിനാല്‍ ശരീരബാധയുടെ പുസ്തകം മാത്രമല്ല, മനുഷ്യന്റെ സമഗ്ര സുഖാസുഖങ്ങളെ തത്വചിന്താപരമായ ഭാഷയില്‍ പരിഗണിക്കുന്ന കൃതി തന്നെയാണ്.

ഇസ്‌ലാമിക ലോകെത്ത സ്വാധീനം

11 മുതല്‍ 17 നൂറ്റാണ്ടു വരെയുള്ള ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തെ മെഡിക്കല്‍ വിദ്യാഭ്യാസത്തിന്റെയും ചികിത്സാ പ്രവര്‍ത്തനത്തിന്റെയും കേന്ദ്ര സാഹിത്യമാണ് 'ഖാനൂന്‍' എന്ന് ചരിത്ര പഠനങ്ങള്‍ വിലയിരുത്തുന്നു. ഇറാന്‍, ഇറാഖ്, ഈജിപ്ത്, സിറിയ, അനാറ്റോളിയ, ഇന്ത്യ തുടങ്ങിയ പ്രദേശങ്ങളിലെ മദ്‌റസകളിലും ആശുപത്രികളിലുമെല്ലാം ഈ ഗ്രന്ഥം പാഠപുസ്തകവും റഫറന്‍സ് ടെക്സ്റ്റുമായി ഉപയോഗിക്കപ്പെട്ടു.

അല്‍ റാസി, അല്‍ സഹ്‌റാവി പോലുള്ള മുന്‍കാല വൈദ്യന്മാരുടെ സംഭാവനകളെ സമാഹരിച്ച് തര്‍ക്കവ്യൂഹത്തിലൂടെ പുനഃസംഘടിപ്പിച്ചതും പുതിയ ആശയങ്ങളാല്‍ സമ്പുഷ്ടമാക്കിയതും ഇബ്‌നു സീനയുടെ പ്രത്യേകതയാണ്. ഇതുവഴി 'ഇസ്‌ലാമിക് മെഡിസിന്‍' എന്ന പേരിലുള്ള സമ്പ്രദായത്തിന് ഏകീകൃതമായ ശാസ്ത്രീയ രൂപം ലഭിച്ചു. മുമ്പും ശേഷവും വരുന്ന അനേകം ഗ്രന്ഥങ്ങള്‍ 'ഖാനൂനി'നെ അടിസ്ഥാനമാക്കിയാണ് രൂപപ്പെട്ടതെന്ന വിലയിരുത്തലുകള്‍ ഇതിന്റെ കേന്ദ്രീകൃത സ്ഥാനത്തെ തെളിയിക്കുന്നു.

യൂറോപ്പിലേക്കുള്ള കൈമാറ്റവും സ്വാധീനവും

12-ാം നൂറ്റാണ്ടില്‍ 'ഖാനൂനി'ന്റെ ലാറ്റിന്‍ പരിഭാഷ പുറത്തിറങ്ങി. ഇതോടെ ഈ ഗ്രന്ഥം യൂറോപ്യന്‍ വൈദ്യശാസ്ത്രവേദികളില്‍ അത്യന്തം സ്വാധീനമുള്ള ഗ്രന്ഥമായി മാറി. 18ാം നൂറ്റാണ്ടു വരെ യൂറോപ്യന്‍ സര്‍വകലാശാലകളില്‍ ചിലയിടങ്ങളില്‍ ഈ കൃതി പ്രധാന മെഡിക്കല്‍ ടെക്സ്റ്റായിരുന്നു എന്ന് ഗവേഷകര്‍ ചൂണ്ടിക്കാണിക്കുന്നു.

പാരിസ് പോലുള്ള യൂറോപ്യന്‍ മെഡിക്കല്‍ കേന്ദ്രങ്ങളില്‍ ഇബ്‌നു സീനയുടെ കൃതികളെ അടിസ്ഥാനപ്പെടുത്തി പാഠ്യപദ്ധതികള്‍ രൂപപ്പെട്ടിരുന്നു. രോഗവര്‍ഗീകരണം, ഫാര്‍മക്കോളജി, ക്ലിനിക്കല്‍ നിരീക്ഷണം എന്നീ മേഖലകളില്‍ അദ്ദേഹത്തിന്റെ രീതികള്‍ യൂറോപ്യന്‍ വൈദ്യന്മാരെ പ്രതികൂലമായും അനുകൂലമായും പിന്തുടരാന്‍ പ്രേരിപ്പിച്ചു.

റിനൈസന്‍സ് കാലഘട്ടത്തില്‍ ഗാലന്‍-ഹിപ്പോക്രാറ്റസ് പാരമ്പര്യത്തിന്റെ പുനര്‍വായന നടക്കുമ്പോള്‍ അതിന്റെ സമര്‍ഥമായ ഒരു വിമര്‍ശന പശ്ചാത്തലമായും 'ഖാനൂന്‍' പ്രവര്‍ത്തിച്ചു.

ദാര്‍ശനിക-നൈതിക അടിസ്ഥാനം

ഇബ്‌നു സീനയെ സംബന്ധിച്ച് വൈദ്യശാസ്ത്രം ഒരു സാങ്കേതിക കല മാത്രമല്ല, ആത്മാവിന്റെയും ശരീരത്തിന്റെയും നന്മ ലക്ഷ്യമാക്കുന്ന ദാര്‍ശനിക-നൈതിക പ്രയോഗമാണ് എന്ന് തത്വചിന്താ കൃതികളും 'ഖാനൂനും' ചേര്‍ന്ന് സൂചിപ്പിക്കുന്നു. ചികിത്സയില്‍ വിധി, മിതത്വം, ഡോക്ടറുടെ ഉത്തരവാദിത്തം, രോഗിയുടെ മാന്യത, രഹസ്യാത്മകത തുടങ്ങിയ നൈതിക ചിന്തകള്‍ അദ്ദേഹം പല ഭാഗങ്ങളിലും ഉന്നയിക്കുന്നുണ്ട്.

മാനുഷിക പരിചരണം, കരുണ, സാമ്പത്തിക-സാമൂഹിക വ്യതാസങ്ങള്‍ക്ക് അതീതമായി രോഗിയെ പരിചരിക്കാനുള്ള ബാധ്യത തുടങ്ങിയ ചര്‍ച്ചകള്‍ ഇന്നത്തെ മെഡിക്കല്‍ എത്തിക്‌സിലെ പല ആശയങ്ങളെയും ഓര്‍മിപ്പിക്കുന്നു. ഇസ്‌ലാമിക തത്വചിന്തയിലെ പല ആശയങ്ങളുമായി മെഡിക്കല്‍ പ്രാക്ടീസിനെ ബന്ധിപ്പിക്കുന്ന രീതിയിലും ഇബ്‌നു സീന എഴുതുന്നുവെന്ന് ചില ഗവേഷകര്‍ ചൂണ്ടിക്കാട്ടുന്നു.

വൈദ്യ ചരിത്രത്തില്‍ 'ഖാനൂനി'ന്റെ സ്ഥിരാവകാശം

11 മുതല്‍ 17 നൂറ്റാണ്ട് വരെ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തും യൂറോപ്പിലും വൈദ്യവിജ്ഞാനത്തിന്റെ പ്രധാന റഫറന്‍സ് ഗ്രന്ഥമായി നിലനിന്ന ഏക കൃതിയായി 'ഖാനൂനി'നെ മെഡിക്കല്‍ ചരിത്ര പണ്ഡിതര്‍ വിലയിരുത്തുന്നു. രോഗനിരീക്ഷണം, പരീക്ഷണം, മരുന്നുകളുടെ പരിശോധന, ഹോസ്പിറ്റല്‍ സംവിധാനങ്ങള്‍, മെഡിക്കല്‍ വിദ്യാഭ്യാസം എന്നിവയുടെ രൂപീകരണത്തില്‍ അതിന്റെ സ്വാധീനം വ്യക്തമായി കാണാം.

ആധുനിക ജൈവ രസതന്ത്രം, മൈക്രോബയോളജി, ഫിസിയോളജി തുടങ്ങിയ വിഷയങ്ങള്‍ വികസിച്ചതിനാല്‍ കൃതിയിലെ പല വിശദാംശങ്ങളും ശാസ്ത്രീയമായി അട്ടിമറിക്കപ്പെട്ടെങ്കിലും, ശാസ്ത്രീയ രീതിയുടെ ഉപാധികള്‍, അനുഭവ പരിശോധനയുടെ പ്രാധാന്യം, വൈദ്യന്‍-രോഗി ബന്ധത്തിന്റെ നൈതിക രൂപം തുടങ്ങിയ അടിസ്ഥാന സിദ്ധാന്തങ്ങള്‍ ഇന്നും പ്രസക്തമാണ്.

മെഡിക്കല്‍ ചരിത്രം, ഇസ്‌ലാമിക സാംസ്‌കാരിക പൈതൃകം, ശാസ്ത്രചിന്തയുടെ വികാസം എന്നിവ പഠിക്കുന്ന ഏതു ഗവേഷകനുമുള്ള അവിഭാജ്യ ഗ്രന്ഥമാണ് 'ഖാനൂന്‍' എന്ന് പറയുന്നത് അതിശയോക്തിയല്ല. ഇബ്‌നു സീന തന്റെ ബൗദ്ധിക പ്രതിഭയാലും ശാസ്ത്രീയ കൃതികളാലും ഇസ്‌ലാമിക സുവര്‍ണ കാലഘട്ടത്തിന്റെ പ്രതീകമായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു. വൈദ്യശാസ്ത്രം, തത്വശാസ്ത്രം, പ്രകൃതിശാസ്ത്രം, സംഗീതം തുടങ്ങി നിരവധി മേഖലകളില്‍ അദ്ദേഹത്തിന്റെ സംഭാവനകള്‍ പരന്നുകിടക്കുന്നു.

'അല്‍ഖാനൂനു ഫിത്തിബ്ബ്' എന്ന കൃതി അവയില്‍ മെഡിക്കല്‍ ചരിത്രപരമായി ഏറ്റവും ഉയര്‍ച്ച പ്രാപിച്ചത്, അത് ശാസ്ത്രീയ രീതിക്കൊപ്പം നൈതികവും ദാര്‍ശനികവുമായ ആഴമുള്ള ദൃഷ്ടികോണ്‍ നല്‍കിയതുകൊണ്ടാണ്. ഇന്നത്തെ തെളിവടിസ്ഥാന മെഡിസിനും ക്ലിനിക്കല്‍ ട്രയലുകള്‍ക്കും മുന്‍കാലത്ത് ഉണ്ടായിരുന്ന ചില മതധാരകള്‍ ഇവിടെ ആദ്യരൂപത്തില്‍ കാണാന്‍ കഴിയുന്നതോടെ, 'ഖാനൂന്‍' ശാസ്ത്രചിന്തയുടെ ദീര്‍ഘവികാസത്തില്‍ ഒരു നിര്‍ണായക കണ്ണിയായി പ്രത്യക്ഷപ്പെടുന്നു.

അതിനാല്‍ ഇബ്‌നു സീനയും അദ്ദേഹത്തിന്റെ 'ഖാനൂനും' പഠിക്കുന്നത് വെറും ചരിത്രാസക്തിയല്ല; അറിവിന്റെ അന്തര്‍സാംസ്‌കാരിക കൈമാറ്റം, ശാസ്ത്രത്തിന്റെ സാമൂഹിക-സാംസ്‌കാരിക രൂപീകരണം, നൈതിക വൈദ്യ പ്രവര്‍ത്തനത്തിന്റെ പൈതൃകം എന്നീ വിഷയങ്ങള്‍ മനസ്സിലാക്കാനുള്ള ഒരു ദീര്‍ഘദര്‍ശിയായ ബൗദ്ധിക അഭ്യാസം കൂടിയാണ്.